محارم را نام ببر

محارم، به افرادی گفته می شود که ازدواج با آن ها برای همیشه حرام است و به دلیل وجود رابطه خویشاوندی، احکام شرعی خاصی مانند حدود پوشش و نگاه در برابر آن ها متفاوت از نامحرمان است. شناخت محارم برای هر مسلمان از اهمیت بالایی برخوردار است تا بتواند حریم های شرعی و اخلاقی را در روابط خانوادگی و اجتماعی خود به درستی رعایت کند و از خطاها و اشتباهات ناخواسته پیشگیری نماید. محارم به سه دسته اصلی نسبی، سببی و رضاعی تقسیم می شوند که هر یک شرایط و احکام خاص خود را دارند.

مفهوم شناسی: محرم کیست و چه تفاوتی با نامحرم دارد؟

در تعالیم اسلامی، واژه «محرم» برای توصیف افرادی به کار می رود که به دلیل قرابت خونی، ازدواج یا شیر خوردن، ازدواج با آن ها به صورت ابدی و همیشگی حرام است. این حرمت ابدی، تمایز اصلی محارم از نامحرمان را مشخص می کند و مبنای بسیاری از احکام شرعی در تعاملات روزمره است.

تعریف دقیق محرم

محرم فردی است که به هیچ وجه، تحت هیچ شرایطی، ازدواج با او جایز نیست. این حرمت ازدواج، به دلیل وجود پیوندهای عمیق و دائمی خانوادگی است که اسلام برای حفظ نظام خانواده و جلوگیری از مفاسد اجتماعی آن را وضع کرده است. برای مثال، یک مرد نمی تواند با مادر، خواهر یا دختر خود ازدواج کند و یک زن نیز نمی تواند با پدر، برادر یا پسر خود ازدواج نماید. این پیوندها، حریم های مقدسی را در خانواده ایجاد می کنند.

تفاوت های کلیدی محرم و نامحرم

تفاوت میان محرم و نامحرم، تنها به مسئله ازدواج محدود نمی شود، بلکه ابعاد گسترده ای از احکام شرعی در زندگی روزمره را در بر می گیرد:

• ازدواج: اصلی ترین تفاوت این است که ازدواج با محارم حرام ابدی است، در حالی که ازدواج با نامحرمان در صورت رعایت شرایط شرعی حلال است.
• حجاب و پوشش: زنان در برابر مردان نامحرم باید حجاب کامل را رعایت کنند، اما در برابر مردان محرم (به استثنای عورتین) پوشش کامل واجب نیست.
• نگاه کردن: نگاه کردن به نامحرم با قصد لذت یا ریبه (ترس از افتادن به گناه) حرام است و حتی بدون این قصد نیز حدود خاصی دارد. اما نگاه به محارم بدون قصد لذت به مواضعی که معمولاً پوشیده نمی شود، جایز است (البته نگاه به عورتین حتی برای محارم نیز حرام است).
• لمس و دست دادن: دست دادن با نامحرم جایز نیست، مگر از روی لباس ضخیم و بدون قصد لذت. اما دست دادن با محارم بدون اشکال است.
• خلوت کردن: خلوت کردن مرد و زن نامحرم در مکانی که احتمال گناه وجود دارد، حرام است، اما خلوت با محارم جایز است.

آیا همسر جزو محارم است؟

خیر، همسر جزو محارم به معنای فقهی نیست. اگرچه زن و شوهر به واسطه عقد ازدواج، نزدیک ترین ارتباط را با یکدیگر دارند و بسیاری از احکام محرمیت (مانند عدم وجوب حجاب) بین آن ها جاری است، اما محرمیت به معنای حرمت ابدی ازدواج است. رابطه همسری با طلاق یا فوت یکی از طرفین می تواند پایان یابد و در این صورت، هیچ حرمت ابدی برای ازدواج مجدد وجود نخواهد داشت (البته با رعایت عده). بنابراین، مادرزن برای داماد محرم ابدی است حتی اگر دخترش را طلاق دهد، اما خود همسر این گونه نیست و در صورت طلاق، نامحرم می شود.

اسباب محرمیت: سه راه اصلی ایجاد محرمیت در اسلام

محرمیت، این حریم شرعی و اخلاقی، از سه طریق اصلی در اسلام ایجاد می شود. این سه سبب عبارتند از: نسب، سببیّت (ازدواج) و رضاع (شیر خوردن). هر یک از این راه ها، گروه خاصی از افراد را به یکدیگر محرم می کنند و احکام ویژه خود را دارند.

محارم نسبی (خونی): خویشاوندان متولد شده

محارم نسبی کسانی هستند که به واسطه رابطه خونی و تولد، محرم یکدیگر می شوند. این نوع محرمیت، دائمی و ابدی است و هرگز از بین نمی رود. این دسته از محارم، شامل خویشاوندان بالا رونده (مانند پدر و مادر)، پایین رونده (مانند فرزندان و نوادگان) و خویشاوندان هم عرض (مانند خواهر و برادر، عمو و عمه، خاله و دایی) هستند.

لیست کامل محارم نسبی برای مردان

زنانی که به واسطه رابطه خونی، بر مرد محرم هستند و ازدواج با آن ها حرام است، شامل موارد زیر می شوند:

• مادر و مادربزرگ ها (پدری و مادری) تا هر نسلی که بالاتر روند.
• دختر و نوه ها و نتیجه ها (دخترِ دختر و دخترِ پسر) تا هر نسلی که پایین روند.
• خواهر (اعم از خواهر تنی، ناتنی از پدر، ناتنی از مادر).
• دخترِ خواهر و نوادگان او (دخترِ دختر خواهر و دخترِ پسر خواهر) تا هر نسلی که پایین روند.
• دخترِ برادر و نوادگان او (دخترِ دختر برادر و دخترِ پسر برادر) تا هر نسلی که پایین روند.
• عمه (هم عمه تنی، هم عمه های پدر و مادر و اجداد مرد).
• خاله (هم خاله تنی، هم خاله های پدر و مادر و اجداد مرد).

لیست کامل محارم نسبی برای زنان

مردانی که به واسطه رابطه خونی، بر زن محرم هستند و ازدواج با آن ها حرام است، شامل موارد زیر می شوند:

• پدر و پدربزرگ ها (پدری و مادری) تا هر نسلی که بالاتر روند.
• پسر و نوه ها و نتیجه ها (پسرِ دختر و پسرِ پسر) تا هر نسلی که پایین روند.
• برادر (اعم از برادر تنی، ناتنی از پدر، ناتنی از مادر).
• پسرِ خواهر و نوادگان او (پسرِ دختر خواهر و پسرِ پسر خواهر) تا هر نسلی که پایین روند.
• پسرِ برادر و نوادگان او (پسرِ دختر برادر و پسرِ پسر برادر) تا هر نسلی که پایین روند.
• عمو (هم عمو تنی، هم عموهای پدر و مادر و اجداد زن).
• دایی (هم دایی تنی، هم دایی های پدر و مادر و اجداد زن).

توضیحاتی در مورد خویشاوندان اجدادی لازم است. برای مثال، دایی مادر یک شخص، به منزله برادرِ پدرِ مادر آن شخص است و بنابراین جزو محارم نسبی محسوب می شود. به همین ترتیب، عمه پدر یک شخص نیز جزو محارم است. این قاعده هر چه بالا روند و هر چه پایین روند شامل تمام شاخه های نسبی می شود.

محارم سببی (ازدواجی): خویشاوندان حاصل از عقد ازدواج

محارم سببی، افرادی هستند که با جاری شدن عقد ازدواج شرعی (دائم یا موقت)، محرم یکدیگر می شوند. این محرمیت در بسیاری از موارد دائمی و ابدی است، حتی اگر رابطه ازدواج اولیه از بین برود.

لیست کامل محارم سببی برای مردان

زنانی که به واسطه ازدواج، بر مرد محرم می شوند عبارتند از:

• مادرزن و مادربزرگ های همسر: به محض جاری شدن عقد ازدواج، مادرزن و مادربزرگ های همسر (مادرِ مادر همسر و مادرِ پدر همسر) تا هر نسلی که بالاتر روند، بر مرد محرم ابدی می شوند. این محرمیت حتی در صورت طلاق یا فوت همسر نیز باقی می ماند و هرگز از بین نمی رود.
• دختر همسر (ربیبه): دختر همسر (از شوهر قبلی او) بر مرد محرم می شود، به شرطی که مرد با همسر خود نزدیکی کرده باشد. اگر قبل از نزدیکی با همسر، او را طلاق دهد، دخترش بر مرد محرم نمی شود. این محرمیت نیز ابدی است.
• همسر پدر (نامادری): به محض عقد ازدواج بین پدر و نامادری، این زن بر پسر پدر محرم ابدی می شود.
• همسر پسر (عروس): به محض عقد ازدواج بین پسر و همسرش، عروس بر پدرِ شوهر خود (یعنی پدرِ پسر) محرم ابدی می شود.

لیست کامل محارم سببی برای زنان

مردانی که به واسطه ازدواج، بر زن محرم می شوند عبارتند از:

• پدرشوهر و پدربزرگ های شوهر: به محض جاری شدن عقد ازدواج، پدرشوهر و پدربزرگ های شوهر (پدرِ مادر شوهر و پدرِ پدر شوهر) تا هر نسلی که بالاتر روند، بر زن محرم ابدی می شوند. این محرمیت حتی در صورت طلاق یا فوت شوهر نیز باقی می ماند.
• پسر شوهر (ربیب): پسر شوهر (از همسر قبلی او) بر زن محرم می شود، به شرطی که زن با شوهر خود نزدیکی کرده باشد. این محرمیت نیز ابدی است.
• شوهر مادر (ناپدری): به محض عقد ازدواج بین مادر و ناپدری، این مرد بر دخترِ مادر محرم ابدی می شود.
• شوهر دختر (داماد): به محض عقد ازدواج بین دختر و همسرش، داماد بر مادرِ زن خود (یعنی مادرِ دختر) محرم ابدی می شود.

بر اساس فقه اسلامی، محارم سببی که از طریق ازدواج ایجاد می شوند، اغلب دائمی و ابدی هستند. این بدان معناست که حتی پس از پایان رابطه ازدواج اصلی، این افراد همچنان محرم باقی می مانند. به عنوان مثال، مادرزن همیشه و تا ابد محرم دامادش باقی می ماند، حتی اگر دخترش را طلاق دهد.

یک نکته مهم درباره خواهر زن: خواهر زن، نامحرم است، اما ازدواج با او تا زمانی که خواهرش در عقد مرد باشد یا در عده طلاق رجعی او باشد، حرام است. این حرمت، موقتی است و پس از جدایی یا فوت همسر، ازدواج با خواهرزن جایز می شود. پس خواهرزن جزو محارم دائمی نیست.

محارم رضاعی (شیری): خویشاوندان حاصل از شیر خوردن

محارم رضاعی، گروهی از افراد هستند که به واسطه شیر خوردن یک نوزاد از زنی غیر از مادر نسبی اش، محرم یکدیگر می شوند. محرمیت رضاعی، احکام و شرایط بسیار دقیقی دارد که عدم رعایت هر یک از آن ها، باعث عدم تحقق محرمیت می شود. قاعده کلی در این زمینه این است که هر آنچه به سبب نسب حرام است، به سبب رضاع نیز حرام می شود.

شرایط دقیق محرمیت رضاعی

برای اینکه محرمیت رضاعی برقرار شود، باید شرایط زیر به دقت رعایت شوند:

1. شیر باید از یک زن معین باشد: یعنی شیرخوار باید از سینه یک زن معین شیر خورده باشد.
2. شیر باید از یک شوهر معین باشد (صاحب شیر): شیری که نوزاد می خورد، باید از زنی باشد که شیر او به واسطه همسرش (صاحب شیر) به وجود آمده است. اگر زن به دلیل بارداری از شوهران متعدد، شیر متفاوتی داشته باشد، ممکن است در شرایط خاصی این مسئله پیچیده شود.
3. مقدار شیر کافی:
   • یا حداقل ۱۵ مرتبه شیر کامل و پیاپی خورده باشد، به طوری که در بین آن ها غذای دیگری نخورده باشد (اگرچه آب اشکالی ندارد).
   • یا آنقدر شیر خورده باشد که با آن گوشت و استخوانش روییده و رشد کرده باشد.
4. سن شیرخوارگی: شیر خوردن باید قبل از اتمام دو سال قمری کودک باشد. بعد از دو سالگی، شیر خوردن دیگر محرمیت ایجاد نمی کند.
5. عدم آمیختگی شیر با غذای دیگر: در طول مدتی که شیرخوار در حال شیر خوردن است و محرمیت ایجاد می شود، نباید شیر با غذای دیگری آمیخته شود.

پیچیدگی های محرمیت رضاعی، نیازمند دقت فراوان است و در موارد شک و تردید، حتماً باید با مرجع تقلید مشورت شود.

دایره محارم رضاعی

اگر شرایط محرمیت رضاعی به درستی محقق شود، دایره محارم به شرح زیر خواهد بود:

• مادر رضاعی: زنی که به کودک شیر داده، برای آن کودک، مادر رضاعی محسوب می شود و مانند مادر نسبی، محرم ابدی اوست.
• پدر رضاعی: شوهرِ زن شیرده (صاحب شیر)، پدر رضاعی کودک می شود و مانند پدر نسبی، محرم ابدی اوست.
• خویشاوندان مادر رضاعی: تمام کسانی که به مادر رضاعی محرم نسبی هستند، به کودک شیرخوار نیز محرم می شوند. مثلاً خواهر مادر رضاعی (خاله رضاعی)، مادر مادر رضاعی (مادربزرگ رضاعی) و…
• خویشاوندان پدر رضاعی: تمام کسانی که به پدر رضاعی محرم نسبی هستند، به کودک شیرخوار نیز محرم می شوند. مثلاً برادر پدر رضاعی (عموی رضاعی)، پدر پدر رضاعی (پدربزرگ رضاعی) و…
• خواهران و برادران رضاعی: فرزندان نسبی مادر رضاعی و پدر رضاعی، برای کودک شیرخوار، خواهر و برادر رضاعی محسوب می شوند. همچنین اگر کودکی دیگر نیز از همان زن و شوهر با همان شرایط شیر بخورد، آن ها نیز با یکدیگر خواهر و برادر رضاعی می شوند.

نکته مهم این است که این محرمیت، یک طرفه است؛ یعنی فقط کودک شیرخوار بر خانواده رضاعی محرم می شود، اما خانواده نسبی کودک (پدر و مادر نسبی، خواهر و برادر نسبی او) بر خانواده رضاعی محرم نمی شوند. به عنوان مثال، برادر نسبی کودک شیرخوار، بر مادر رضاعی آن کودک نامحرم است.

موارد خاص و ابهامات رایج درباره محرمیت

در کنار تقسیم بندی های اصلی محارم، برخی موارد خاص و سوالات رایج نیز وجود دارند که می توانند ابهاماتی را برای افراد ایجاد کنند. بررسی این موارد به روشن شدن بیشتر مرزهای محرمیت کمک می کند.

فرزندخوانده و محرمیت

یکی از سوالات پرتکرار در جوامع امروز، مسئله محرمیت فرزندخوانده است. باید به صراحت اعلام کرد که فرزندخوانده، محرم والدین خوانده و فرزندان آن ها نمی شود. رابطه فرزندخواندگی یک رابطه قانونی و تربیتی است، اما ارتباط خونی یا رضاعی را ایجاد نمی کند. بنابراین، والدین خوانده باید همانند نامحرم، حجاب و حدود شرعی را در برابر فرزندخوانده خود رعایت کنند. در قانون مدنی ایران نیز ازدواج با فرزندخوانده با محدودیت هایی مواجه است و پس از فسخ سرپرستی و با تشخیص دادگاه و سازمان بهزیستی ممکن می شود که این خود تاکیدی بر عدم محرمیت شرعی است.

پدرخوانده و مادرخوانده

همانند فرزندخوانده، پدرخوانده و مادرخوانده نیز به واسطه این رابطه محرم نمی شوند. این ارتباط صرفاً جنبه حمایتی و سرپرستی دارد و احکام شرعی محرمیت بر آن جاری نیست.

نامحرم بودن برخی خویشاوندان

بسیاری از افراد به اشتباه تصور می کنند که هر خویشاوندی، حتی از راه های دور، محرم است. در حالی که این گونه نیست و بسیاری از خویشاوندان فامیلی، در واقع نامحرم محسوب می شوند. به عنوان مثال:

• دخترعمو، دخترعمه، دخترخاله، دختردایی (برای پسرعمو، پسرعمه، پسرخاله، پسردایی) نامحرم هستند و ازدواج با آن ها حلال است.
• همسر عمو (زن عمو)، همسر دایی (زن دایی)، همسر خاله (شوهرخاله)، همسر عمه (شوهرعمه) همگی نامحرم محسوب می شوند.
• شوهر دخترعمه، شوهر دخترخاله، شوهر دخترعمو، شوهر دختردایی نامحرم هستند.
• داماد خواهر و عروس برادر (یعنی همسر فرزند خواهر یا برادر) نیز نامحرم هستند.

باید به خاطر داشت که فامیل بودن به معنای محرم بودن نیست و معیار، همان اسباب سه گانه نسبی، سببی و رضاعی است.

نگاه به عورتین

تاکید می شود که حتی برای محارم (به جز زن و شوهر)، نگاه کردن به عورتین (اندام های تناسلی) حرام است. محدوده جواز نگاه کردن به محارم، به مواضعی است که معمولاً پوشیده نمی شود و بدون قصد لذت است.

محرمیت دائم و موقت

در فقه اسلامی، محرمیت به دو دسته دائم و موقت تقسیم می شود. محرمیت دائم، همان است که در سه دسته نسبی، سببی و رضاعی بررسی شد و هرگز از بین نمی رود. اما برخی حرمت ها موقتی هستند؛ مثلاً حرمت ازدواج با خواهرزن تا زمانی که خواهرش در عقد مرد است. این مورد، محرمیت به معنای ابدی را ایجاد نمی کند و با فوت یا طلاق همسر، حرمت ازدواج با خواهرش برطرف می شود، اما خواهرزن همچنان نامحرم است و احکام حجاب در برابر او جاری است.

احکام عملی مرتبط با محارم و نامحرمان در زندگی روزمره

درک صحیح مفهوم محارم، سنگ بنای رعایت احکام عملی در زندگی روزمره است. این احکام به مسلمانان کمک می کند تا حریم های اخلاقی و شرعی را در تعاملات اجتماعی و خانوادگی خود به درستی حفظ کنند.

حدود پوشش و حجاب

برای زنان، تبیین حدود پوشش در برابر مردان محرم و نامحرم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در برابر مردان نامحرم، رعایت حجاب کامل (پوشاندن تمام بدن به جز گردی صورت و دست ها تا مچ) واجب است. اما در برابر مردان محرم، پوشاندن بدن به جز قسمت هایی که معمولاً در میان خانواده آشکار است (مانند سر، مو، گردن، قسمتی از سینه و بازوها و ساق پاها) واجب نیست، البته با این شرط که نگاه بدون قصد لذت و شهوت باشد. تاکید می شود که نگاه به عورتین حتی برای محارم نیز حرام است.

دست دادن (مصافحه)

دست دادن مرد با زن نامحرم و بالعکس، از منظر اسلام حرام است. این حکم شامل زنان مسلمان و غیرمسلمان (اهل کتاب) نیز می شود. تنها در موارد اضطراری و با رعایت شرایط خاص (مانند از روی لباس ضخیم و بدون قصد لذت) ممکن است جواز پیدا کند. امام صادق (ع) در روایتی معتبر فرموده اند:

«برای مرد حلال نیست با زنان مصافحه کند مگر زنی که ازدواج با وی حرام است یعنی از محارم است همانند خواهر، دختر، عمه، خاله و دختر خواهر، اما نباید با زنی که ازدواج با وی حلال و نامحرم است مصافحه کند مگر از روی جامه و دست زن را نیز نفشارد.»

این روایت نشان دهنده اهمیت رعایت این حریم شرعی در تعاملات اجتماعی است.

حدود ارتباط و صحبت کردن

صحبت کردن با نامحرمان به خودی خود حرام نیست، اما باید با رعایت ادب، متانت و به دور از هر گونه لحن تحریک آمیز یا شوخی های نامناسب باشد. اگر صحبت کردن با نامحرم به صورت مکرر و طولانی، احتمال آلوده شدن به گناه یا ایجاد مفسده را در پی داشته باشد، باید از آن پرهیز کرد. هدف اصلی این است که حریم ها حفظ شده و از هر گونه مقدمه گناه جلوگیری شود.

ازدواج با محارم

همانطور که قبلاً ذکر شد، ازدواج با تمامی محارم (نسبی، سببی و رضاعی) حرام ابدی است. این حکم از آیات قرآن کریم نیز استنباط می شود. خداوند در سوره نساء، آیه ۲۳ می فرماید: «حرام شده است بر شما مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه هایتان و خاله هایتان و برادرزادگانتان و خواهرزادگانتان و مادرانتان؛ آنان که شیرتان دادند و خواهرانتان در شیر و مادرانِ زنانتان و دخترانی که در دامانتان هستند از زنانی که دخول کرده اید بر آنان…» این آیه به روشنی دایره وسیعی از محارم را مشخص می کند که ازدواج با آن ها ممنوع است.

خلوت با نامحرم

خلوت کردن مرد و زن نامحرم در مکانی که نفر سومی حضور ندارد و امکان گناه فراهم است، حرام است. این حکم برای جلوگیری از وقوع گناه و حفظ عفت عمومی وضع شده است. در هر موقعیتی که دو نامحرم تنها باشند و زمینه وسوسه و معصیت وجود داشته باشد، این خلوت حرام است.

لیست افرادی که نامحرم محسوب می شوند

برای شفاف سازی بیشتر و رفع اشتباهات رایج، لیستی از خویشاوندان و افرادی که ممکن است به اشتباه محرم پنداشته شوند، اما در واقع نامحرم محسوب می گردند، ارائه می شود:

• دخترعمو، دخترعمه، دخترخاله، دختردایی (برای پسران و عموزادگان و دایی زادگانشان).
• پسرعمو، پسرعمه، پسرخاله، پسردایی (برای دختران و عموزادگان و دایی زادگانشان).
• همسر عمو (زن عمو).
• همسر دایی (زن دایی).
• همسر عمه (شوهرعمه).
• همسر خاله (شوهرخاله).
• خواهرزن و تمام خویشاوندان او (عمه زن، خاله زن، دختر خواهرزن، دختر برادرزن).
• داماد خواهر (شوهر دختر خواهر).
• عروس برادر (همسر پسر برادر).
• همسر دایی یا عموی پدر یا مادر.
• پدرخوانده و مادرخوانده (برای فرزندخوانده).
• فرزندخوانده (برای والدین خوانده و فرزندان نسبی آن ها).
• دختر همسر (ربیبه)، اگر با مادرش نزدیکی واقع نشده باشد (در این صورت بر مرد محرم نیست و ازدواج با او جایز است).

مهم است که همواره به یاد داشته باشیم، صرف فامیل بودن یا خویشاوندی دور به معنای محرمیت نیست و تنها سه راه اصلی (نسبی، سببی، رضاعی با شرایط خاص) محرمیت ایجاد می کنند. رعایت این مرزها، بنیان اخلاقی و دینی جامعه را تقویت می کند.

نتیجه گیری و توصیه پایانی

شناخت دقیق محارم و نامحرمان در اسلام، یکی از ارکان مهم زندگی مومنانه و حفظ حریم های اخلاقی و اجتماعی است. این مقاله با تشریح سه دسته اصلی محارم (نسبی، سببی و رضاعی) و ذکر شرایط و احکام مرتبط با هر یک، کوشید تا راهنمای جامعی را برای مخاطبان فارسی زبان فراهم آورد. از اهمیت حجاب و پوشش گرفته تا حدود نگاه کردن، دست دادن و ارتباط با نامحرم، همگی بر پایه همین تمایز محرمیت استوارند. رعایت این احکام، نه تنها ضامن سلامت روانی فرد و جامعه است، بلکه به تحکیم بنیان خانواده نیز کمک می کند.

توصیه می شود که در موارد خاص یا ابهاماتی که ممکن است پیش آید، حتماً با مراجع عظام تقلید یا کارشناسان دینی مشورت شود تا از صحت عمل خود اطمینان حاصل گردد. حفظ تقوا و رعایت حدود الهی در تمامی جنبه های زندگی، به ویژه در روابط خانوادگی و اجتماعی، کلید سعادت و آرامش است. با درک عمیق این مفاهیم، می توانیم زندگی ای منطبق بر تعالیم اسلامی داشته باشیم و جامعه ای سالم تر و معنوی تر بسازیم.