قلعه ضحاک و سرگذشت پر فراز و نشیبش

جستجو برای یافتن اثری کهن که روایتگر بخشی از تاریخ پرفراز و نشیب ایران باشد همواره موضوعی جذاب برای علاقه مندان به گذشته است. قلعه ضحاک دژی باستانی در استان آذربایجان شرقی یکی از همین مکان های اسرارآمیز است که با نام های گوناگون در طول سده ها شناخته شده و بقایای آن بر فراز کوهستان خودنمایی می کند. این قلعه که در نزدیکی شهرستان هشترود واقع شده نه تنها از نظر تاریخی و معماری اهمیت دارد بلکه با روایت های اساطیری شاهنامه نیز گره خورده است. اگر به دنبال کشف لایه های پنهان تاریخ و معماری دژهای کهن هستید آشنایی با قلعه ضحاک می تواند تجربه ای بی نظیر باشد. این محتوا به شما کمک می کند تا با جزئیات این اثر ملی از موقعیت جغرافیایی و مسیر دسترسی گرفته تا تاریخچه معماری و نکات مهم برای بازدید آشنا شوید و سفری آگاهانه به این نقطه داشته باشید.

معرفی قلعه ضحاک

قلعه ضحاک یکی از دژهای تاریخی مهم ایران در استان آذربایجان شرقی قرار گرفته است. این قلعه باستانی در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری از جنوب شرق شهرستان هشترود واقع شده و به دلیل موقعیت استراتژیک خود بر فراز کوهستان چشم اندازی وسیع بر اطراف دارد.

این اثر تاریخی ارزشمند که در شرق ایستگاه راه آهن خراسانک (هشترود) و در مجاورت روستای عربلو قرار گرفته در تاریخ ۲۷ اسفند ماه سال ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۲۵۴۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و از این رو تحت حفاظت و مراقبت قرار دارد.

تاریخچه قلعه ضحاک

دیرینگی قلعه ضحاک به بیش از ۲۰۰۰ سال پیش بازمی گردد و دوره های تاریخی گوناگونی از جمله اشکانیان و ساسانیان را دربرمی گیرد. این قلعه در طول زمان با نام های متعددی همچون دژ آژدهاک قیز قلعه سی داش قلعه سی باروآس رویی دژ قلعه گویی و حتی نارین قالا شناخته شده است.

کارکرد اصلی این قلعه به طور قطع مشخص نیست اما فرضیه های مختلفی درباره آن وجود دارد. برخی باستان شناسان بر این باورند که قلعه ضحاک کاربری نظامی یا دفاعی داشته است. عده ای دیگر نیز احتمال می دهند این سازه باستانی نمونه ای از پرستشگاه آناهیتا ایزدبانوی آب و باروری در ایران باستان بوده که معمولاً بر روی بلندی ها ساخته می شد.

اختلاف نظر در قدمت قلعه ضحاک

درباره قدمت دقیق قلعه ضحاک دیدگاه های متفاوتی میان پژوهشگران وجود دارد. برخی قدمت اولیه آن را به دوره مادها و پادشاهی اژدهاک نسبت می دهند در حالی که برخی دیگر بر اساس معماری و رونق قلعه آن را متعلق به دوره اشکانیان می دانند. وجود برج و باروهای اشکانی و سفال های کشف شده از این دوره این نظریه را تقویت می کند.

اولین بررسی های باستان شناسی جدی در این قلعه توسط هیئت آلمانی در سال ۱۹۷۱ میلادی انجام شد. آثار برجای مانده مانند پوشش دیوارها برج های استوانه ای و نیمه استوانه ای و دروازه ها نشانه هایی از دوره ساسانی دارند. با این حال سفالینه های به دست آمده از کاوش ها دوره های متأخرتر حتی سده های ششم و هفتم هجری قمری را نیز نشان می دهند که حاکی از استفاده از قلعه تا دوران اسلامی به خصوص دوره اسماعیلیه است.

وجه تسمیه قلعه ضحاک

نام قلعه ضحاک ارتباط نزدیکی با شخصیت اساطیری ضحاک در شاهنامه فردوسی دارد. ضحاک فرمانروایی ستمگر بود که در نهایت توسط کاوه آهنگر و فریدون سرنگون شد. برخی این نامگذاری را برگرفته از همین روایت اساطیری می دانند.

وجه تسمیه دیگر ارتباط نام قلعه با «آژی دهاک» است که در اوستا به معنای دروغ و فریب به کار رفته و لقبی برای اهریمن یا دیوی خاص بوده است. برخی پژوهشگران نیز ضحاک شاهنامه را با اژدهاک پادشاه مادی که کوروش بزرگ او را شکست داد مرتبط می دانند و معتقدند نام قلعه از این پادشاه مادی گرفته شده است. نام محلی قلعه در میان بومیان منطقه «نارین قالا» است.

روایت های اسطوره ای قلعه ضحاک

قلعه ضحاک با نام خود یادآور داستان های کهن و اساطیری ایران است. مشهورترین ارتباط این قلعه با شخصیت ضحاک ماردوش در شاهنامه فردوسی است. این روایت ضحاک را پادشاهی تازی معرفی می کند که پس از کشتن پدرش و سپس جمشید هزار سال بر ایران فرمانروایی می کند و در نهایت مغلوب فریدون می شود و در کوه دماوند به بند کشیده می شود.

همچنین در اسطوره های ایرانی آژی دهاک نمادی از پلیدی و دروغ است. روایتی وجود دارد که ضحاک به آناهیتا ایزدبانوی آب پیشنهاد قربانی کردن تعداد زیادی اسب گاو نر و گوسفند را داد تا بتواند زمین را از جمعیت خالی کند اما آناهیتا این پیشنهاد را نپذیرفت. این روایت ها لایه ای از اهمیت اسطوره ای را به این قلعه تاریخی می افزایند و آن را فراتر از یک سازه صرفاً باستانی مطرح می کنند.

معماری قلعه ضحاک

قلعه ضحاک بر روی تپه ای با سطح نسبتاً مسطح بنا شده و ابعادی قابل توجه دارد؛ حدود ۱۰ کیلومتر طول و ۱ تا ۲ کیلومتر عرض. موقعیت آن بر فراز کوهستان و مشرف بودن از سه طرف به پرتگاه نشان دهنده اهمیت دفاعی و نظامی آن در گذشته است. دیوارهای قلعه نیز دارای کنده کاری هایی هستند که به زیبایی آن می افزایند.

در کاوش های باستان شناسی بخش های مختلفی از این مجموعه کشف شده است که شامل حمام آسیاب مخازن سنگ آب انبارها و سالن شورا می شود. این کشفیات تصویری از یک دژ با امکانات لازم برای سکونت و فعالیت های مختلف ارائه می دهند. تنها بنای خارج از خاک که تا حدودی سالم باقی مانده یک چهارطاقی است که هرچند پوشش طاق و یکی از پایه های آن در گذشته تخریب شده بود اما مرمت گردیده است. این چهارطاقی با آجرهای بزرگ سرخ رنگ و مصالح گچ و آجر ساخته شده است.

زندان قلعه ضحاک

در معماری قلعه ضحاک بخش های منحصر به فردی به صورت حفره ها و اتاقک هایی در دل سنگ و کوه کنده شده اند. نیمی از این اتاق ها بدون سقف و در زمین حفر شده اند و نیم دیگر به صورت حفره هایی در دیواره کوه ایجاد شده اند. بسیاری از این حفره ها دارای چاله های آب (آب انبار) هستند که نشان دهنده تدبیر ساکنان برای تامین آب است.

همچنین طاقچه های کوچکی در دیواره های این حفره های سنگی کنده شده اند که احتمالاً برای قرار دادن اشیاء مورد استفاده قرار می گرفته اند. تک حفره هایی نیز به صورت عمودی در صخره های کوه کنده شده اند. این سازه های سنگی هرچند به طور قطع به عنوان «زندان» نامیده نشده اند اما بخش مهمی از ساختار داخلی قلعه را تشکیل می دهند و کاربری هایی چون سکونت انبارداری یا حتی نگهداری موقت داشته اند.

موقعیت قلعه ضحاک

قلعه ضحاک در موقعیتی کوهستانی و استراتژیک در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این قلعه در فاصله تقریبی ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان هشترود قرار دارد و از نظر جغرافیایی در شرق ایستگاه راه آهن خراسانک و همسایگی روستای عربلو جای گرفته است.

قلعه بر فراز ارتفاعات محلی و در پیچ رودخانه قرانقوچای قرار دارد و توسط کوه های سرملو ایستگاه خراسانک روستای عربلو روستای دلمه و روستاهای دانقاران و خواجه محمود احاطه شده است. رودخانه قرانقو در مسیر خود از کنار این قلعه عبور می کند. شهرستان هشترود نیز در مسیر اصلی آزادراه تبریز به تهران قرار دارد که دسترسی به منطقه را تسهیل می کند.

مسیر دسترسی به قلعه ضحاک

برای بازدید از قلعه ضحاک ابتدا باید خود را به شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی برسانید. پس از رسیدن به هشترود مسیری حدود ۱۴ کیلومتر را به سمت ایستگاه راه آهن خراسانک طی خواهید کرد.

بخش پایانی مسیر دسترسی به قلعه نیازمند پیاده روی است. توصیه می شود از وارد شدن به تونل های راه آهن خودداری کرده و مسیر پاکوب سمت راست تونل اول را در پیش بگیرید. پس از رسیدن به نزدیکی تونل دوم امکان تامین آب آشامیدنی وجود دارد. ادامه مسیر پیاده روی شما را به بقایای قلعه تاریخی ضحاک می رساند. دسترسی به قلعه به دلیل ماهیت کوهستانی آن کمی دشوار است.

فاصله قلعه ضحاک تا تبریز

قلعه ضحاک در نزدیکی شهرستان هشترود واقع شده که خود در مسیر آزادراه تبریز به تهران قرار دارد. فاصله تقریبی قلعه ضحاک تا شهر تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی با در نظر گرفتن فاصله هشترود تا تبریز و فاصله قلعه تا هشترود حدود ۱۴۰ تا ۱۵۰ کیلومتر است. این مسافت با خودرو قابل پیمایش است و سپس بخش پایانی مسیر به صورت پیاده طی می شود.

فاصله قلعه ضحاک تا تهران

قلعه ضحاک در نزدیکی شهرستان هشترود قرار دارد که در مسیر اصلی آزادراه تبریز به تهران واقع شده است. فاصله تقریبی قلعه ضحاک تا شهر تهران پایتخت ایران با احتساب مسافت هشترود تا تهران و فاصله قلعه تا هشترود حدود ۴۰۰ تا ۴۵۰ کیلومتر تخمین زده می شود. این فاصله نسبتاً طولانی است و معمولاً به عنوان بخشی از سفرهای طولانی تر یا با استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی مانند قطار یا اتوبوس طی می شود.

بهترین زمان بازدید از قلعه ضحاک

بهترین زمان برای بازدید از قلعه ضحاک نیمه اول سال به ویژه فصل بهار است. در این ایام طبیعت منطقه هشترود بسیار دلپذیر و دیدنی می شود. دشت های اطراف سرسبز و پرگل هستند و رودخانه ها و چشمه ها پرآب و خروشان.

آب و هوای منطقه در فصل بهار و اوایل تابستان معتدل و مطبوع است که شرایط را برای پیاده روی و طبیعت گردی در مسیر دسترسی به قلعه و اطراف آن بسیار مناسب می کند. بازدید در نیمه دوم سال به خصوص در پاییز و زمستان به دلیل برودت هوا و احتمال بارش برف و باران می تواند دشوارتر باشد.

امکانات قلعه ضحاک

در محوطه قلعه ضحاک و مسیر دسترسی به آن امکاناتی برای رفاه حال بازدیدکنندگان فراهم شده است. یکی از این امکانات برپایی یک سایت موزه در نزدیکی قلعه است که در آن اشیاء کشف شده از کاوش های باستان شناسی به نمایش گذاشته شده اند و اطلاعاتی درباره تاریخ و اهمیت قلعه ارائه می دهند.

همچنین برای تسهیل دسترسی به بخش های مرتفع تر قلعه پلکان هایی با استفاده از ملات سیمان ساخته شده اند که مسیر را برای بازدیدکنندگان هموارتر می کنند. در بخش هایی از محوطه قلعه که مشرف به پرتگاه هستند حائل ها و نرده هایی برای تامین امنیت بازدیدکنندگان و جلوگیری از حوادث احتمالی نصب شده است.

جاهای دیدنی نزدیک قلعه ضحاک

قلعه ضحاک خود به تنهایی مهم ترین جاذبه تاریخی در منطقه بلافصل است و بازدید از بقایای این دژ باستانی و کشف معماری و تاریخ آن هدف اصلی سفر به این مکان است. با این حال موقعیت قلعه در منطقه ای کوهستانی و طبیعی امکان لذت بردن از چشم اندازهای بکر و زیبای اطراف را فراهم می کند.

رودخانه قرانقوچای که در نزدیکی قلعه جریان دارد و کوهستان های اطراف فرصت هایی برای طبیعت گردی و عکاسی ایجاد می کنند. شهرستان هشترود نیز به عنوان نزدیک ترین شهر می تواند نقطه آغاز سفر و محل اقامت باشد و برخی امکانات اولیه را در اختیار بازدیدکنندگان قرار دهد. سایر قلعه ها و دیدنی های تاریخی و طبیعی استان آذربایجان شرقی نیز در فواصل دورتری قرار دارند و می توانند بخشی از سفر به منطقه باشند.

اقامت در قلعه ضحاک

قلعه ضحاک یک محوطه باستانی روباز است و امکانات اقامتی به صورت هتل یا مهمانسرا در داخل یا در کنار بقایای قلعه وجود ندارد. بازدیدکنندگان از این قلعه معمولاً به صورت یک روزه اقدام به بازدید می کنند و برای اقامت شبانه باید به شهرهای نزدیک منطقه مراجعه کنند.

نزدیک ترین گزینه برای اقامت شهرستان هشترود است که در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری از قلعه قرار دارد و ممکن است دارای اقامتگاه ها یا مهمانپذیرهای محلی باشد. شهر تبریز نیز به عنوان مرکز استان دارای هتل ها و گزینه های اقامتی متنوعی است اما فاصله آن تا قلعه ضحاک بیشتر است و برای بازدید از قلعه به صورت یک روزه از تبریز نیاز به برنامه ریزی دقیق تر دارد.

تجهیزات مورد نیاز سفر به قلعه ضحاک

بازدید از قلعه ضحاک به دلیل ماهیت کوهستانی و مسیر دسترسی آن نیازمند همراه داشتن برخی تجهیزات ضروری است. از آنجایی که بخشی از مسیر به صورت پیاده روی در دامنه کوه است و دسترسی ممکن است دشوار باشد پوشیدن کفش مناسب برای پیاده روی و کوهنوردی سبک بسیار اهمیت دارد.

همراه داشتن لباس مناسب با توجه به فصل بازدید و شرایط آب و هوایی منطقه نیز توصیه می شود. همچنین به دلیل نبود امکانات فروشگاهی در محل قلعه و طولانی بودن مسیر دسترسی همراه داشتن آب آشامیدنی کافی و مقداری خوراکی ضروری است. توجه به هشدارهای ایمنی و دوری از پرتگاه ها نیز در طول مسیر و در محوطه قلعه اهمیت فراوانی دارد.

نگارخانه قلعه ضحاک

نگارخانه قلعه ضحاک به نمایش آثار ارزشمندی می پردازد که طی کاوش های باستان شناسی در این محوطه کشف شده اند. مهم ترین این آثار شامل گچ بری های بسیار زیبا و متنوعی است که با طرح ها و نقش های انسانی حیوانی هندسی و گیاهی تزئین شده اند و از نظر تاریخی و هنری اهمیت فراوانی دارند.

این گچ بری ها با رنگ های مختلفی مانند اخرایی زرد آبی و سبز تزئین شده بودند که حتی پس از گذشت سده ها هنوز آثاری از آن ها قابل مشاهده است. از جمله نقوش برجسته کشف شده می توان به نگاره هایی چون شاهینی که پنجه بر پشت گاو زده (شباهت به میترا) سرباز پارتی سر شیر در حال غرش تصویر ایزدبانو و تصویر مردی در گل نیلوفر اشاره کرد. بسیاری از این آثار ارزشمند در موزه آذربایجان در شهر تبریز نگهداری و به نمایش گذاشته می شوند و فرصتی برای دیدن جزئیات هنری معماری این قلعه فراهم می کنند.

قلعه ضحاک کجاست؟

قلعه ضحاک در استان آذربایجان شرقی حدود ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان هشترود در نزدیکی ایستگاه راه آهن خراسانک و روستای عربلو واقع شده است.

قلعه ضحاک هشترود چه بخش هایی دارد؟

این قلعه شامل بقایای بخش هایی مانند حمام آسیاب مخازن سنگ آب انبارها سالن شورا و یک چهارطاقی است. همچنین حفره ها و اتاقک هایی در دل سنگ و کوه در آن دیده می شود.

آیا قلعه ضحاک در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است؟

بله قلعه ضحاک با شماره ۲۲۵۴۴ در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و یک اثر حفاظت شده محسوب می شود.

چگونه از تبریز به قلعه ضحاک برویم؟

برای رفتن از تبریز به قلعه ضحاک باید ابتدا به شهرستان هشترود (حدود ۱۴۰-۱۵۰ کیلومتر) سفر کرده و سپس مسیر حدود ۱۴ کیلومتری به سمت ایستگاه خراسانک را طی کرده و باقیمانده مسیر را پیاده روی کنید.

چرا از قلعه ضحاک بازدید کنیم؟

بازدید از قلعه ضحاک فرصتی برای آشنایی با یک دژ باستانی با تاریخچه بیش از ۲۰۰۰ سال معماری منحصر به فرد سنگی و گچی ارتباط با روایت های اساطیری و لذت بردن از طبیعت کوهستانی منطقه است.