قلعه فلک الافلاک: دژ ساسانی خرم آباد | راهنمای کامل

برای بسیاری از علاقه مندان به تاریخ و معماری ایران دیدن بنایی که گواه قرن ها تحول و پایداری است یک دغدغه محسوب می شود. قلعه فلک الافلاک در قلب شهر خرم آباد همان یادگار باشکوه ساسانیان است که بر فراز تپه ای مشرف به شهر داستان دژ شاپورخواست قلعه دوازده برجی و نقش های متعدد خود را در طول تاریخ روایت می کند. این اثر نه تنها یک بنای تاریخی بلکه نمادی از هویت لرستان است و شناخت ابعاد مختلف آن از پیشینه و نامگذاری تا معماری منحصربه فرد و بخش های گوناگونش به درک عمیق تر این شاهکار کمک می کند و تجربه ای غنی از بازدید را برای شما رقم می زند.

تاریخچه قلعه فلک الافلاک

قدمت قلعه فلک الافلاک به دوره ساسانیان بازمی گردد. در آن زمان ساسانیان شهری به نام شاپورخواست در محدوده کنونی خرم آباد بنا نهادند و گمان می رود این قلعه همان دژ حکومتی و نظامی شاپورخواست بوده است. موقعیت استراتژیک قلعه باعث شد در قرون بعدی نیز اهمیت خود را حفظ کند. در قرن چهارم هجری قمری این دژ به مقر حکومت آل حسنویه و گنجور آل بویه تبدیل شد و همچنین نقش خزانه خاندان بدر را ایفا می کرد.

از دوره صفویه تا قاجار قلعه فلک الافلاک محل حکمرانی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان بود. در دوران قاجار به ویژه با دستور محمدعلی میرزا دولتشاه مرمت و بازسازی هایی در قلعه صورت گرفت و بخش هایی نظیر دیوانخانه و سربازخانه به آن افزوده شد. مسعود میرزا ظل السلطان نیز در سفرنامه خود به وضعیت قلعه در این دوره اشاره کرده و دستور به تعمیر آن داده است. در دوران پهلوی کاربری قلعه تغییر کرد و به پادگان نظامی اصطبل سربازخانه و در نهایت زندان تبدیل شد.

استفاده از قلعه به عنوان زندان تا سال ۱۳۴۷ ادامه یافت. در سال ۱۳۴۸ قلعه به اداره فرهنگ و هنر لرستان واگذار و با شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. از آن زمان کاربری قلعه به موزه تغییر یافت و نمایشگاه های مردم شناسی و مفرغ های لرستان در آن گشایش یافتند. این تغییر کاربری امکان بازدید عموم از این بنای ارزشمند را فراهم کرد و آن را به یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری منطقه تبدیل نمود.

از شاپورخواست تا فلک الافلاک

ارتباط قلعه فلک الافلاک با شهر باستانی شاپورخواست ریشه در دوره ساسانی دارد. ساسانیان شهر شاپورخواست را در نزدیکی محل فعلی خرم آباد بنا کردند و این دژ بخشی از سازوکارهای دفاعی و حکومتی آن شهر بوده است. پس از ویرانی شاپورخواست و بنای شهر جدید خرم آباد در سده هفتم هجری قلعه نیز به نام قلعه خرم آباد شهرت یافت.

در طول قرون این قلعه با نام های متعددی شناخته شده است. دژ شاپورخواست سابرخواست قلعه خرم آباد و قلعه دوازده برجی از جمله این نام ها هستند. نام فلک الافلاک که از دوره قاجار رایج شد احتمالا از نام قلعه دوازده برجی یا برجی که بلندتر از سایر برج ها بوده گرفته شده است. این تداوم نام ها و کاربری ها نشان دهنده اهمیت بی وقفه این بنا در تاریخ لرستان و ایران است.

دلیل نامگذاری قلعه فلک الافلاک

نام «فلک الافلاک» به معنای «آسمان آسمان ها» است و دلیل دقیق این نامگذاری به طور قطعی مشخص نیست و نظریات مختلفی در این باره وجود دارد. یکی از این نظریات که توسط برخی سفرنامه نویسان دوره قاجار مطرح شده به وجود برجی بلندتر از سایر برج ها اشاره دارد که به دلیل ارتفاع زیادش بر کل منطقه مسلط بوده و به همین دلیل فلک الافلاک نامیده شده است.

نظریه دیگر نام قلعه دوازده برجی را به دوازده برج فلکی مرتبط می داند و بر این اساس نام فلک الافلاک را نیز برگرفته از همین مفهوم کیهانی می داند. پیش از این نام قلعه با نام های دیگری نیز شناخته می شد که هر یک به دوره ای از تاریخ یا ویژگی خاصی از آن اشاره داشتند. نام هایی مانند دژ شاپورخواست (مرتبط با شهر ساسانی) سابرخواست قلعه خرم آباد (پس از بنای شهر جدید) و کاخ اتابکان (در دوره حکومت اتابکان لر کوچک) نمونه هایی از این نام های قدیمی هستند.

معماری قلعه فلک الافلاک

معماری کنونی قلعه فلک الافلاک نتیجه الحاقات و تغییرات در طول دوره های مختلف به ویژه از صفویه تا قاجار است. این بنا بر فراز تپه ای سنگی بنا شده و پلان آن به صورت هشت ضلعی نامنظم است که احتمالا از شکل طبیعی تپه تاثیر پذیرفته است. وسعت تقریبی قلعه حدود ۵۳۰۰ متر مربع است و در حال حاضر شامل ۸ برج و دو حیاط داخلی است. در گذشته بارویی دوازده برجی در اطراف بنا وجود داشته که اکنون تنها آثاری از آن باقی مانده است.

بلندترین دیوار قلعه تا سطح تپه حدود ۲۳ متر ارتفاع دارد. مصالح اصلی به کار رفته در ساخت قلعه شامل سنگ آجر (به ویژه آجرهای قرمز و بزرگ ساسانی) خشت خام و ملات های گچ و آهک است. ورودی اصلی قلعه در ضلع شمالی و در بدنه برج جنوب غربی قرار دارد و پس از عبور از یک راهرو به حیاط اول می رسد. استفاده از مصالح مقاوم و تکنیک های ساخت مرتبط با جغرافیای منطقه از ویژگی های بارز معماری این دژ تاریخی است.

ویژگی های معماری قلعه فلک الافلاک

معماری قلعه فلک الافلاک با وجود سادگی نسبی در تزیینات (مانند عدم استفاده از گچ بری مفصل یا آینه کاری) از نظر ساختاری بسیار قابل توجه است. پلان هشت ضلعی نامنظم آن که با توپوگرافی تپه سازگار شده نشان از هوشمندی معماران باستانی دارد. قلعه دارای دو حیاط داخلی است که پیرامون هر یک برج هایی قرار گرفته اند (جمعاً ۸ برج باقی مانده). تالارهای بزرگ و اتاق های متعدد در اطراف حیاط ها فضاهای اصلی بنا را تشکیل می دهند.

پوشش های طاقی و گنبدی به ویژه طاق های آهنگ در بخش های مختلف و گنبدهای چهار بخشی رگ چین در برخی اتاق ها از دیگر ویژگی های معماری قلعه هستند که نشان دهنده تسلط سازندگان بر اصول معماری ایرانی است. وجود دریچه هایی در این پوشش ها به منظور حفظ توازن و تهویه نیز جالب توجه است. همچنین سیستم رطوبت گیر زیر بنا که از کانال های زیرزمینی تشکیل شده یکی از ابتکارات مهندسی ساسانیان برای مقابله با رطوبت و حفظ پایداری بنا بوده است.

مصالح استفاده شده در ساخت این قلعه

مصالح به کار رفته در ساخت قلعه فلک الافلاک متناسب با شرایط اقلیمی و منابع موجود در منطقه انتخاب شده اند. اصلی ترین مصالح شامل سنگ آجر خشت خام گچ و آهک است. در بخش های زیرین و پایه ها از سنگ و ملات ساروج استفاده شده که مقاومت بالایی در برابر رطوبت و فشار دارد. آجرهای به کار رفته به ویژه در لایه های قدیمی تر آجرهای قرمز و بزرگ ساسانی هستند.

خشت خام نیز در بخش هایی از دیواره ها و سازه ها به کار رفته است. ملات های گچ و آهک برای اتصال مصالح و پوشش دیوارها استفاده شده اند. برای افزایش استحکام و پایداری دیواره ها به ویژه در برابر نیروهای جانبی و زلزله از کلاف بندی های چوبی در میان لایه های آجر یا خشت استفاده شده است. همچنین شیب دار ساختن دیواره ها از پایین به بالا یکی دیگر از تکنیک هایی است که برای جلوگیری از نشست و افزایش مقاومت بنا به کار رفته است.

بخش های مختلف قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک از بخش های متعددی تشکیل شده که هر یک کاربری خاصی در طول تاریخ داشته اند. این بخش ها شامل دو حیاط اصلی هشت برج (از دوازده برج اولیه) تالارها و اتاق های متعدد ورودی اصلی چاه آب حمام و فضاهای زیرزمینی هستند. این مجموعه فضایی بزرگ و پیچیده را تشکیل می دهد که برای اهداف نظامی حکومتی و زیستی طراحی شده بود. در ادامه به معرفی جزئیات برخی از این بخش ها می پردازیم.

حیاط اول

حیاط اول قلعه فلک الافلاک در جهت شمالی-جنوبی قرار گرفته و ابعاد آن حدود ۲۲.۵ در ۳۱ متر است. این حیاط پس از عبور از ورودی اصلی قلعه اولین فضای بزرگی است که بازدیدکنندگان وارد آن می شوند. چهار برج از هشت برج باقی مانده قلعه پیرامون این حیاط قرار گرفته اند؛ دو برج در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی. اتاق ها و فضاهای مختلفی در اطراف این حیاط قرار داشته اند که در گذشته کاربری های متفاوتی مانند نگهبانی انبار یا استراحتگاه داشته اند.

حیاط دوم

حیاط دوم قلعه در جهت شرقی-غربی واقع شده و ابعاد آن حدود ۲۱ در ۲۹ متر است. این حیاط نیز مانند حیاط اول توسط چهار برج احاطه شده است. تالارهای بزرگ و اصلی قلعه در چهار جهت این حیاط قرار دارند و به یکدیگر مرتبط هستند. این تالارها در حال حاضر به موزه های قلعه اختصاص یافته اند. از ویژگی های جالب توجه این حیاط وجود فضاهای زیرزمینی در ضلع شمالی و شرقی و همچنین یک گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی آن است که نشان دهنده تمهیدات امنیتی و دفاعی در طراحی قلعه است.

چاه قلعه

چاه آب قلعه فلک الافلاک یکی از شگفت انگیزترین بخش های آن است که در شمال شرقی حیاط اول و پشت یک طاق نمای بلند قرار دارد. این چاه با عمق نزدیک به ۴۰ متر تماما با برش صخره سنگی تپه حفر شده تا به سرچشمه آب گلستان برسد. حفر چنین چاه عمیقی در دل سنگ با امکانات آن دوران نشان از مهارت و پشتکار سازندگان دارد.

این چاه در گذشته منبع اصلی تامین آب ساکنین قلعه بوده و در شرایط محاصره یا جنگ اهمیت حیاتی داشته است. حتی امروز نیز این چاه قابل بهره برداری است. منابع تامین آب چاه احتمالا شامل سرچشمه گلستان و همچنین آب باران و برف بوده که از طریق آهک های به کار رفته در بدنه چاه به آن نفوذ می کرده است.

حمام قلعه

حمام قدیمی قلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه آب قرار داشته است. این حمام تا اواخر دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته و بقایایی از آن مانند تنبوشه های سفالی برای انتقال آب گرم و سرد نقش های آهکی بر روی دیوارها و کانال های زیرزمینی برای گرمایش کف (احتمالا با سیستم گرمابه سنتی) هنوز قابل مشاهده است. وجود حمام در داخل قلعه نشان دهنده خودکفایی و امکانات رفاهی نسبی برای ساکنین به ویژه در دوران طولانی مدت سکونت یا محاصره بوده است.

اسرار زندان قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک در دوره هایی از تاریخ به ویژه در دوران پهلوی به عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفته است. این کاربری تغییراتی را در فضای داخلی تالارها و اتاق ها ایجاد کرد. معروف است که در برخی تالارها کانال هایی کنده شده بود که زندانیان در یوغ هایی قرار می گرفتند و پاهایشان در این کانال ها بود. این دوره یکی از مقاطع تلخ در تاریخ این بنای باشکوه محسوب می شود که از کاربری اصلی آن به عنوان دژ حکومتی فاصله گرفت.

موزه های قلعه فلک الافلاک

در حال حاضر بخش هایی از قلعه فلک الافلاک به موزه اختصاص یافته است. موزه داخل قلعه در دوران پهلوی آغاز به کار کرد اما پس از انقلاب و در طول جنگ تحمیلی فعالیت آن متوقف شد و اشیای آن برای امنیت جمع آوری گردیدند. پس از جنگ موزه دوباره راه اندازی شد اگرچه دوره هایی به دلیل نبود امکانات استاندارد نگهداری تعطیل بود.

موزه قلعه شامل دو بخش اصلی است: موزه باستان شناسی و موزه مردم شناسی. در موزه باستان شناسی آثاری ارزشمند از دوره های مختلف تاریخی به ویژه مفرغ های لرستان سفال ها و سنگ نگاره ها به نمایش گذاشته شده اند. موزه مردم شناسی نیز به معرفی فرهنگ آداب و رسوم پوشاک محلی و سبک زندگی مردم لرستان می پردازد و ماکت ها و اشیایی مرتبط با صنایع دستی موسیقی و مشاغل سنتی منطقه را به نمایش می گذارد.

امکانات موجود در قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک به عنوان یک سایت تاریخی مهم امکانات رفاهی اولیه را برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است. این امکانات شامل سرویس بهداشتی و پارکینگ در نزدیکی مجموعه است. برای صرف غذا یا استراحت چندین رستوران و کافه در حوالی قلعه و در شهر خرم آباد در دسترس هستند که انواع غذاهای محلی و غیرمحلی را ارائه می دهند. با این حال امکانات اقامتی به صورت مستقیم در داخل قلعه وجود ندارد.

مرمت و بازسازی قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک در طول تاریخ بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. تلاش هایی برای تعمیر و نگهداری قلعه در دوره های قاجار و پهلوی صورت پذیرفت. در سال های اخیر نیز سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان لرستان اقدام به مرمت بخش های مختلف قلعه کرده است. در نیمه اول سال ۱۳۸۹ مرحله ای از مرمت شامل تعمیر آب روهای کف حیاط بندکشی تعویض آجرها دوباره چینی کنگره های تخریب شده و مرمت در و پنجره های ورودی به اتمام رسید.

این بنا با توجه به قدمت و مصالح به کار رفته نسبت به عوامل طبیعی مانند زلزله آسیب پذیر است. زمین لرزه هایی در گذشته (مانند زلزله سال ۱۳۳۸ و ۱۳۹۹) باعث آسیب به برخی از برج ها و کنگره های قلعه شده اند که پس از آن اقدامات لازم برای مرمت و استحکام بخشی صورت گرفته است. همچنین آزمایشگاهی برای مرمت اشیای موزه ای در داخل قلعه تجهیز شده است.

نحوه دسترسی به قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک در مرکز شهر خرم آباد بر فراز تپه ای واقع شده و دسترسی به آن نسبتا آسان است. آدرس دقیق قلعه در خیابان امام خمینی که به خیابان دوازده برجی نیز معروف است قرار دارد. بازدیدکنندگان می توانند با استفاده از خودروی شخصی خود را به نزدیکی قلعه برسانند. پارکینگ در حوالی مجموعه برای استفاده فراهم است.

اگر قصد استفاده از وسایل حمل ونقل عمومی را دارید اتوبوس های شهری که از خیابان امام خمینی عبور می کنند شما را تا نزدیکی قلعه می رسانند. نزدیک ترین ایستگاه اتوبوس به قلعه ایستگاه سبزه میدان است که با پیاده روی کوتاهی می توانید به ورودی قلعه برسید. موقعیت مرکزی قلعه در شهر دسترسی به آن را برای اکثر بازدیدکنندگان راحت کرده است.

بهترین زمان بازدید از قلعه فلک الافلاک

بهترین زمان برای بازدید از قلعه فلک الافلاک و شهر خرم آباد بهار است. در این فصل آب وهوای منطقه بسیار مطبوع و دلپذیر است و طبیعت اطراف قلعه و دره خرم آباد سرسبز و زیبا می شود. گل سنگ های مخمل کوه نیز در این فصل جلوه ویژه ای دارند. با این حال در ایام تعطیلات نوروز (اوایل بهار) قلعه بسیار شلوغ است.

اگر ترجیح می دهید در فضایی خلوت تر و آرام تر از قلعه دیدن کنید اواسط بهار تا اوایل تابستان و همچنین اوایل پاییز نیز زمان مناسبی برای بازدید است. در نیمه دوم پاییز و فصل زمستان به دلیل بارش برف و باران و برودت هوا بازدید ممکن است با سختی هایی همراه باشد. بنابراین پیش از سفر به خرم آباد وضعیت آب وهوا را بررسی کنید.

ساعات کار و هزینه بلیط قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک معمولاً همه روزه از ساعت ۹ صبح تا ۸ شب (در نیمه اول سال) برای بازدید عموم باز است. ساعات کار ممکن است در نیمه دوم سال یا در شرایط خاص تغییر کند بنابراین توصیه می شود پیش از بازدید از ساعات دقیق اطمینان حاصل کنید. قلعه در برخی از روزهای تعطیل رسمی به ویژه در ایام شهادت ائمه تعطیل است.

هزینه بلیط ورودی قلعه برای بازدیدکنندگان داخلی و خارجی متفاوت است. بر اساس گزارش ها در تابستان سال ۱۴۰۱ هزینه بلیط برای بازدیدکنندگان داخلی ۱۰ هزار تومان بوده است. با توجه به تغییرات احتمالی قیمت ها بهتر است قبل از مراجعه از نرخ روز بلیط ورودی اطلاع پیدا کنید. برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با شماره تلفن مجموعه تماس بگیرید.

جاذبه های دیدنی نزدیک قلعه فلک الافلاک

بازدید از قلعه فلک الافلاک فرصتی عالی برای کشف سایر جاذبه های تاریخی و طبیعی اطراف خرم آباد است که در نزدیکی این قلعه قرار دارند. این جاذبه ها تنوع زیادی دارند و شامل آثار باستانی سازه های آبی تاریخی و زیبایی های طبیعی منطقه می شوند. برخی از مهم ترین این جاذبه ها عبارتند از: گرداب سنگی پل شاپوری دریاچه کیو مناره آجری سنگ نبشته آسیاب گبری و حمام گپ.

گرداب سنگی

گرداب سنگی یکی از آثار تاریخی نزدیک به قلعه فلک الافلاک است که قدمت آن به دوره ساسانیان می رسد و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا شامل دیواره ای دایره ای شکل است که با استفاده از سنگ گچ و آهک در اطراف یک چشمه طبیعی ساخته شده است. هدف از ساخت گرداب سنگی مهار و هدایت آب چشمه برای استفاده در مصارف کشاورزی و شهری در دوران باستان بوده است. این سازه نمونه ای از مهندسی هیدرولیک در دوره ساسانیان است.

پل شاپوری

پل شاپوری که به آن پل شکسته نیز گفته می شود از دیگر بناهای باشکوه باقی مانده از دوره ساسانی است که در ضلع جنوبی قلعه فلک الافلاک واقع شده است. این پل بر روی رودخانه خرم آباد بنا شده و در گذشته بخشی از مسیر ارتباطی مهم شاپورخواست بوده است. پل شاپوری دارای معماری مستحکمی است و با سنگ و ساروج ساخته شده است. کف پل با سنگ فرش پوشیده شده بود. این پل با وجود تخریب بخش هایی از آن در طول زمان همچنان عظمت و زیبایی معماری ساسانی را به نمایش می گذارد و یکی از نمادهای تاریخی خرم آباد محسوب می شود.

راهنمای بازدید از قلعه

برای تجربه بهتر بازدید از قلعه فلک الافلاک برنامه ریزی مناسب توصیه می شود. بهترین زمان بازدید از نظر آب وهوا فصل بهار است اما برای دوری از شلوغی تعطیلات نوروز اواسط بهار یا اوایل پاییز را انتخاب کنید. ساعات بازدید قلعه معمولاً از ۹ صبح تا ۸ شب است اما پیش از رفتن از طریق تماس تلفنی یا وب سایت های معتبر از ساعات دقیق و روزهای تعطیلی اطمینان حاصل کنید. هزینه بلیط ورودی را نیز استعلام کنید.

قلعه بر روی تپه ای قرار دارد بنابراین آمادگی برای پیاده روی و بالا رفتن از پله ها را داشته باشید. کفپوش برخی قسمت ها ممکن است ناهموار باشد. بازدید از بخش های مختلف قلعه شامل حیاط ها برج ها تالارها و موزه ها زمان می برد پس زمان کافی برای گشت و گذار اختصاص دهید. در حین بازدید به جزئیات معماری به ویژه در بخش های قدیمی تر دقت کنید. عکاسی در داخل قلعه مجاز است. پس از بازدید از قلعه می توانید از جاذبه های نزدیک مانند گرداب سنگی و پل شاپوری نیز دیدن کنید.

قلعه فلک الافلاک کجاست؟

قلعه فلک الافلاک در مرکز شهر خرم آباد استان لرستان بر فراز تپه ای در نزدیکی خیابان امام خمینی (۱۲ برجی) واقع شده است.

جاهای دیدنی نزدیک به قلعه فلک الافلاک کجاها هستند؟

از جمله جاهای دیدنی نزدیک قلعه فلک الافلاک می توان به گرداب سنگی پل شاپوری دریاچه کیو مناره آجری سنگ نبشته آسیاب گبری و حمام گپ اشاره کرد.

اقامتگاه ها و هتل های نزدیک به قلعه فلک الافلاک کدام اند؟

هتل هایی نظیر رنگین کمان سالیز عطر جهانگردی آزادی شقایق و ارشیا در فاصله ۱ تا ۳ کیلومتری قلعه فلک الافلاک در خرم آباد قرار دارند.

چرا باید از قلعه فلک الافلاک بازدید کنیم؟

بازدید از قلعه فلک الافلاک برای آشنایی با تاریخ غنی ایران (دوره ساسانی به بعد) معماری منحصر به فرد و دیدن موزه های باستان شناسی و مردم شناسی لرستان ارزشمند است.

قدمت قلعه فلک الافلاک چند سال است؟

قدمت قلعه فلک الافلاک به دوره ساسانیان و حدود سال ۶۵۱ میلادی بازمی گردد که بیش از ۱۳۷۰ سال قدمت دارد.

قیمت بلیط قلعه فلک الافلاک در سال ۱۴۰۴ چقدر است؟

طبق گزارش ها در تابستان ۱۴۰۱ هزینه بلیط ورودی برای بازدیدکنندگان داخلی ۱۰ هزار تومان بود. برای اطلاع از قیمت روز توصیه می شود پیش از بازدید استعلام بگیرید.

ساعات بازدید قلعه فلک الافلاک چه زمانی است؟

قلعه فلک الافلاک معمولاً همه روزه از ساعت ۹ صبح تا ۸ شب باز است اما در برخی تعطیلات رسمی مانند ایام شهادت ائمه تعطیل می باشد.